Εικόνα του Αγίου Ελευθερίου του 18ου αιώνος από τα νησιά του Ιονίου.
"Ελευθέριος" στην αρχαιότητα ήταν η επίκληση που δινόταν στις πολιούχους θεότητες που εθεωρούντο ελευθερωτές ή λυτρωτές της πόλεως. Από τους Ομηρικούς χρόνους κατ' εξοχήν Ελευθέριος εθεωρείτο ο Ζεύς. Άγαλμα του Ελευθερίου Διός υπήρχε στην Αγορά των Αθηνών, το οποίο πριν τους Περσικούς πολέμους έφερε την επωνυμία του Σωτήρος Διός.
Από την αρχαία εποχή το όνομα πέρασε στη χριστιανική. Ο Άγιος Ελευθέριος ήταν Ρωμαίος, γιος του υπάτου Ευγενίου και της Ανθίας, η οποία σύμφωνα με την παράδοση είχε κατηχηθεί από τον Απόστολο Παύλο και μετέδωσε την πίστη της στο γιο της. Σε ηλικία μόλις δεκαπέντε ετών χειροτονήθηκε από τον Επίσκοπο Ρώμης Ανίκητο διάκονος, μετά από λίγο πρεσβύτερος και σε ηλικία είκοσι ετών επίσκοπος πόλεως του Ιλλυρικού. Επί Αυτοκράτορος Αδριανού εδιώχθη, υπέστη βασανιστήρια και τελικά αποκεφαλίσθηκε, αφού όμως μετέδωσε την πίστη του και στους βασανιστές του.
Έχοντας το όνομα Ελευθέριος κοινή ετυμολογία με την αρχαία θεότητα Ειλείθυια, προστάτιδα των επιτόκων, ο Άγιος προσέλαβε και αυτός την ίδια ιδιότητα. Είναι πανελλήνια η πίστη ότι ο Άγιος βοηθάει τις επιτόκους, όπως και η τιμή που αυτές του αποδίδουν. Συχνά παλιότερα τοποθετούσαν εικόνισμά του στην κοιλιά τους μόλις άρχιζαν οι ωδίνες.
Η σχέση επίσης του ονόματος του Αγίου με την έννοια της Ελευθερίας έκανε πολλούς γονείς να δίνουν το όνομά του στα παιδιά τους σε περιόδους πολέμου και κατοχής. Το όνομα Ελευθερία , μαζί με τη Νίκη, ήταν τα κατ' εξοχήν ονόματα κατά την περίοδο της Κατοχής.
Αλλά και αμέσως μετά την Απελευθέρωση από τους Τούρκους ο Άγιος τιμήθηκε με τη μετονομασία του Αθηναϊκού ναού της Παναγίας Γοργοεπηκόου ή Αθηνιώτισσας, δίπλα από τον καθεδρικό ναό της πόλεως.
Κτίσμα πιθανότατα του 11ου αιώνος, ο ναός είναι μια επιτομή της Αθηναϊκής Ιστορίας, από την Αρχαϊκή εποχή μέχρι τις μέρες μας. Είναι χτισμένος με μαρμάρινα λείψανα όλων των ιστορικών περιόδων και δίνει μία πλήρη εικόνα της ανακυκλώσεως και επαναχρησιμοποιήσεως του υπάρχοντος οικοδομικού υλικού αντί για τη δημιουργία νέου. Το γεγονός αυτό αποτελεί όνειδος για τους αρχαιολάτρες, που κατηγορούν τους Χριστιανούς για καταστροφή των αρχαίων ιερών. Οι άνθρωποι τότε έβλεπαν τα πράγματα αλλιώς: εφ' όσον το κτήριο δεν μπορούσε να χρησιμοποιηθεί πλέον ή είχε ερειπωθεί, έθεταν σε νέα χρήση το οικοδομικό του υλικό. Εάν το ίδιο το κτίσμα μπορούσε να αλλάξει χρήση και να επιζήσει, χρησιμοποιούσαν το ίδιο, όπως συνέβη με τον Παρθενώνα και το ναό του Ηφαίστου, που μετετράπησαν σε Χριστιανικές εκκλησίες με τις απαραίτητες μόνον προσαρμογές.
Ο ναός του Αγίου Ελευθερίου. Mary Hogarth, αρχές 20ού αιώνος. Μουσείο Μπενάκη
Ο ναός της Παναγίας Γοργοεπηκόου έχει χτιστεί με λείψανα από την Αρχαϊκή μέχρι την Παλαιοχριστιανική εποχή, τα οποία είναι απολύτως διακριτά μετά τον καθαρισμό των τελευταίων χρόνων. Κατά τους βυζαντινούς χρόνος ήταν ενοριακός ναός και πιθανότατα ανήκε στην οικογένεια των Σαρανταπήχων.
Αυτός ο τύπος τρούλου με τα τονισμένα τόξα των μονόλοβων παραθύρων είναι χαρακτηριστικός του 11ου αιώνος και απαντάται στην Αθήνα και στη Μάνη
Μετά την Οθωμανική κατάκτηση η Παναγία "Γοργοπήκο" έγινε παρεκκλήσιο της κατοικίας του Μητροπολίτη Αθηνών, που βρισκόταν στην περιοχή, η οποία για αυτό το λόγο ονομάζεται Μητρόπολη, ενώ κανονικά θα έπρεπε να ονομάζεται Αρχιεπισκοπή, σύμφωνα με τον τίτλο του επισκόπου Αθηνών μετά την ανακήρυξη του Αυτοκεφάλου.
Η κόγχη του ιερού, όπου διακρίνονται παλαιοχριστιανικά ανάγλυφα με συμβολικές παραστάσεις
.Ήταν μία από τις λίγες εκκλησίες που βρήκε η Απελευθέρωση όρθιες, ενώ τριγύρω της υπήρχαν μόνο σωροί ερειπίων. Προς τιμήν του Αγίου του συνωνύμου της Ελευθερίας που με τόσες θυσίες είχε κερδηθεί, ο ναός έλαβε το όνομά του. Το κωδωνοστάσιο που είχε ανεγερθεί επάνω από το αέτωμα της προσόψεως κατεδαφίσθηκε το 1836. Από το 1839 χρησιμοποιήθηκε προσωρινά ως δημόσια βιβλιοθήκη.
Ανάγλυφος ισοσκελής εγγεγραμμένος σε κύκλο σταυρός και ανάγλυφο κλασσικών χρόνων στον βόρειο τοίχο του ναού
Μετά την απόπειρα δολοφονίας κατά της Βασιλίσσης Αμαλίας το 1862, ο ναός έλαβε το όνομα του Σωτήρος, για να επιστρέψει στο πρηγούμενο όνομα μετά την έξωση της Βαυαρικής Δυναστείας των Βίττελσμπαχ. Η κίνηση της προσωρινής κυβερνήσεως συμβόλιζε την απελευθέρωση των Ελλήνων από τη Βαυαροκρατία.
Ανάγλυφο κλασσικών χρόνων που απεικονίζει γυναικείες μορφές. Μεταξύ τους διακρίνεται ο σταυρός που χαράχθηκε προκειμένου να καθαγιασθεί το γλυπτό και να μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην ανέγερση του ναού
Κατά την ανέγερση του νέου καθεδρικού ναού της πόλεως υπήρξε η σκέψη κατεδαφίσεως και του Αγίου Ελευθερίου. Τελικά γλύτωσε, αλλά επισκιάσθηκε από τον όγκο του νέου ναού. Από την ανισότητα μεταξύ των δύο ναών βγήκε η φράση "σαν τη Μητρόπολη με τον Άγιο Λευτέρη", που λεγόταν παλιότερα για ανθρώπους διαφορετικού ύψους.
Αρχαιοελληνική ανδρική μορφή ανάμεσα σε δύο σταυρούς καθαγιασμού
.Στους χρόνους που κυριαρχούσε ο νεοκλασσικισμός, ο βυζαντινός ρυθμός εθεωρείτο βάρβαρος και ξένος προς τα ελληνικά ιδεώδη. Χρειάστηκε να περάσουν πολλά χρόνια μέχρι τη δεκαετία του 1930, οπότε επαναπροσδιορίσθηκε η έννοια της Ελληνικότητας και αποκαταστάθηκε η φήμη του Βυζαντίου. Μετά την ανέγερση του καθεδρικού ναού των Αθηνών, ο Άγιος Ελευθέριος χρησιμοποιήθηκε ως παρεκκλήσι, στο οποίο γίνονται βαπτίσεις και εκτίθενται σοροί επισήμων προς πάνδημο ασπασμό.
"Λέων σπαράσσων δορκάδα": συμβολική παλαιοχριστιανική παράσταση
.Τα ανάγλυφα του ναού έχουν γίνει αντικείμενο διεξοδικής μελέτης από τους αρχαιολόγους. Η ζωφόρος της κεντρικής προσόψεως είναι των κλασσικών χρόνων και εικάζεται ότι απεικονίζει τους μήνες του Αττικού ημερολογίου.
Βυζαντινό ανάγλυφο, πιθανόν θωράκιο τέμπλου, με το Ρωμαϊκό αετό σε λίθο της κόγχης του ιερού
.Τα τελευταία χρόνια έγιναν εργασίες αποκαταστάσεως στο ναό και τα ανάγλυφα, καθαρισμένα υπομονετικά με νυστέρι από την αιθάλη της σύγχρονης ατμόσφαιρας, μας δίνουν μία σαφή εικόνα της αρχικής όψεως του ναού εδώ και χίλια χρόνια.
"Αετός σπαράσσων λαγωόν": Συμβολικό θέμα που από την αρχαιότητα πέρασε στη Ρώμη και το Βυζάντιο
Δεν είναι υπερβολή ο χαρακτηρισμός του ναού του Αγίου Ελευθερίου ως ένα από τα σημαντικότερα διαχρονικά και ζωντανά μνημεία της Αθήνας. Για τους προσκυνητές αποτελεί ένα ιδανικό καταφύγιο ησυχίας και προσευχής και για τους περιηγητές ένα αξιόλογο εκκλησιαστικό μνημείο των Βυζαντινών χρόνων.
.
Ο Ελευθέριος Βενιζέλος διαβάζει την εφημερίδα Έθνος στο σπίτι του στη Χαλέπα Χανίων
.
Ο επιφανέστερος συνώνυμος του Αγίου κατά τη σύγχρονη Ελληνική Ιστορία είναι ο Ελευθέριος Βενιζέλος, που κατά σύμπτωση συνέδεσε το όνομά του με την απελευθέρωση της Βορείου Ελλάδος και της Μικράς Ασίας. Κατά τα χρόνια της πολιτικής του παντοδυναμίας η ημέρα του Αγίου Ελευθερίου εορταζόταν σαν εθνική εορτή.
κείμενα και φωτο δανεισμένα από ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
